جمیله کدیور: یکشنبه ۱۰ دسامبر سی و ششمین سال تاسیس حماس (حرکة المقاومة الاسلامیة) است. از ۱۰ دسامبر ۱۹۸۷ تا امروز این جنبش هم به لحاظ سیاسی، هم گفتمانی و هم عملیاتی تحولات قابل ملاحظه ای را پشت سر گذاشته است. از میثاق اوت۱۹۸۸ حماس تا سند می۲۰۱۷ و تا عملیات ۷ اکتبر ۲۰۲۳ هر کدام نقاط عطف مهمی در تحولات این جنبش محسوب می شوند.
خاستگاه فکری و تاریخی حماس به اخوان المسلمین برمی گردد.
ماده دوم میثاق ۱۹۸۸، حرکت مقاومت اسلامی را یکی از شاخه های اخوان المسلمین در فلسطین معرفی کرد و بر طبق ماده ۷ حماس یکی از حلقه های زنجیره مبارزه با متجاوزان صهیونیست عنوان شد.
بر اساس ماده یازدهم، حماس بر این باور است که سرزمین فلسطین موقوفه اسلامی است که تا روز قیامت برای نسل های آینده مسلمانان وقف شده است و هیچ دولت عرب یا سازمان فلسطینی حق رها کردن بخشی یا تمام آن را ندارد.
طبق ماده دوازدهم مقاومت و مقابله با دشمن وظیفه فردی هر زن و مرد مسلمان است. طبق ماده ۱۳، تمامی راه‌حل های مسالمت‌آمیز و همایشهای بین‌المللی برای حل قضیه فلسطین را رد کرده و حل مسئله فلسطین را تنها از راه جهاد امکان‌پذیر می داند.
در ماده ۱۴ با اشاره به سه حلقه فلسطینی، عربی و اسلامی برای آزادی فلسطین، بر نقش هر کدام از این حلقات در مبارزه با صهیونیسم اشاره دارد و نادیده گرفتن هر یک از این حلقه ها را اشتباهی هولناک و نشانه جهل عمیق می داند. وقتی سه حلقه توانایی های خود را بسیج کنند، وضعیت کنونی تغییر خواهد کرد و روز رهایی نزدیکتر خواهد شد.
آنچه در میثاق ۱۹۸۸ حماس آمده، همان ادبیات و مواضع قدیمی اخوان المسلمین پیرامون مسئله فلسطین است. این ادبیات را در گفتگوهای متعددی که با رهبران حماس از جمله عبدالعزیز الرنتیسی و محمود الزهار در زمان تبعیدشان به مرج الزهور در جنوب لبنان داشتم، بعینه دیدم.
در تایید این مدعا بنا به گفته خالد الحروب نویسنده کتاب «حماس: الفکر و الممارسة السیاسیة» این میثاق بوسیله یک نفر از اعضای قدیمی اخوان المسلمین ساکن نوار غزه و در انزوای کامل از جهان خارج نوشته شد و بدون مشورت، اصلاح یا اجماع اعضای حماس منتشر گردید.
خلط بین یهودیت و صهیونیسم در میثاق ۱۹۸۸از نقاط ضعف بارزی بود که آثار زیان آوری برای حماس داشت. با این وجود برای جلوگیری از شکاف داخلی این میثاق بدون تغییر باقی ماند. شاید به همین دلیل رهبران یا سخنگویان حماس به ندرت به این میثاق اشاره داشته یا از آن نقل قول کرده اند یا مثل خالد مشعل آن را «تکه ای از تاریخ» و فاقد اهمیت عنوان کرده که به دلایل داخلی قابل تغییر نیست و در عمل متناسب با زمان تفاوت کرده است.
برخلاف میثاق ۱۹۸۸، مواضع حماس در گذر زمان جنبه های عملگرایانه تری به خود گرفت. مواضعی که همواره با سد سخت اسرائیل مواجه شده است. به عنوان مثال، حماس یک آتش بس ۱۰ ساله (هدنه) به اسرائیل پیشنهاد کرد که مشروط به ایجاد یک کشور فلسطینی بر اساس مرزهای ۱۹۶۷بود.
شیخ احمد یاسین رهبر حماس گفته بود که چنین آتش بسی می تواند برای ۳۰، ۴۰ یا حتی ۱۰۰ سال تمدید شود، اما هرگز به منزله به رسمیت شناختن اسرائیل نخواهد بود. این پیشنهاد مقبول واقع نشد.
بعد از پیروزی حماس در انتخابات پارلمانی فلسطین در ۲۰۰۶، طرفهای بین المللی و منطقه ای از به رسمیت شناختن نتایج انتخابات خودداری کردند.
در ژانویه ۲۰۰۶ اسماعیل هنیه، نخست وزیر منتخب حماس در غزه، در پیامی خطاب به جورج بوش، رئیس جمهور آمریکا و رهبران اسرائیل خواستار به رسمیت شناخته شدن و آتش بس طولانی مدت و خطوط مرزی ۱۹۶۷ شد. درخواستی که هیچ پاسخی دریافت نکرد.
در مارس۲۰۰۶ حماس برنامه قانونگذاری خود را منتشر کرد که نشان می داد حماس می تواند موضوع به رسمیت شناختن اسرائیل را به یک همه پرسی ملی ارجاع دهد؛ هرچند هرگز اسرائیل را به رسمیت نخواهد شناخت، اما اگر یک همه پرسی مردمی، توافقنامه صلح شامل به رسمیت شناختن اسرائیل را تأیید کند، نظر آنها را می پذیرد.
همان سال هنیه در مصاحبه ای گفت: «ما هیچ مشکلی با یک کشور مستقل فلسطینی بر تمام سرزمین های خود در مرزهای ۱۹۶۷ مادامی که در آرامش زندگی می کنیم، نداریم .
در سال ۲۰۰۷ پس از امضای توافق فتح و حماس در مکه، موسی ابومرزوق نایب رئیس دفتر سیاسی حماس در زمان امضای این قرارداد در خصوص به رسمیت شناختن اسرائیل گفت: من می‌توانم اسرائیل را به‌عنوان یک امر واقع به رسمیت بشناسم، اما این بدان معنا نیست که اسرائیل را به عنوان یک کشور به رسمیت می‌شناسم.
هنیه در نوامبر ۲۰۰۸ در نشستی در نوار غزه با ۱۱ عضو پارلمان اروپا، مجدداً تمایل حماس به پذیرش یک کشور فلسطینی در سرزمین های ۱۹۶۷را اعلام کرد.
در سال ۲۰۱۷ بدون آنکه سخنی از تغییر، لغو یا جایگزینی میثاق ۳۶ ماده ای مصوب ۱۹۸۸ زده شود، «سند اصول و سیاست های کلی» حماس در ۴۲ ماده و با هدف ارائه تصویری جدید و به روز از جنبش منتشر شد.
مواد مختلف این سند پیش از آن بارها توسط رهبران حماس عنوان شده بود. به عنوان نمونه در سال ۲۰۱۳، خالد مشعل در کنفرانس «اسلامگرایان در جهان عرب و مساله فلسطین در سایه تحولات و انقلاب های عربی» به بسیاری از مواد این سند که ۴ سال بعد رونمایی شد، اشاره می کند.
در ماده نخست سند ۲۰۱۷ ، بدون اشاره به اخوان المسلمین، حماس خود را «جنبش آزادی بخش، مقاومتی، ملی فلسطینی و اسلامی که هدف آن آزادسازی فلسطین و مبارزه با پروژه صهیونیزم» است، معرفی کرد .
در ماده دوم در تعریف سرزمین فلسطین، اعلام می کند «فلسطین با مرزهای تاریخی و شناخته شده اش از رود اردن در شرق تا دریای مدیترانه در غرب و منطقه راس الناقوره در شمال تا ام رشراش در جنوب، جغرافیایی واحد و یکپارچه، غیر قابل تجزیه و سرزمین و وطن ملت فلسطین است و اخراج و آواره کردن ملت فلسطین از سرزمین خود و تاسیس رژیم صهیونیستی در این سرزمین هرگز حق ملت فلسطین در کل سرزمین خود را ملغی نمی کند و هیچ نوع حقی به رژیم غاصب صهیونیستی نخواهد بخشید.»
در ماده ۱۳ مخالفت خود را با «تمامی طرح ها و پروژه هایی که هدف از آن تصفیه مسأله آوارگان است؛ از جمله تلاش ها برای اسکان آوارگان فلسطینی در خارج از فلسطین و طرح های میهن جایگزین» اعلام می کند. در ماده ۱۶ با تاکید بر وجهه ضد صهیونیستی به جای ضدیت با یهود، «تاکید می کند که مبارزه با پروژه صهیونیسم جنگ با یهودیان به علت دین آنها نیست، و حماس هرگز با یهودیان صرفاً بخاطر یهودی بودن وارد نبرد نشده است، بلکه علیه صهیونیست های اشغالگر و غاصب وارد مبارزه شده است...»
این سند مواضع خود را در مواد ۱۸ تا ۲۳ در قبال رژیم صهیونیستی و طرح های سازش و رد توافقنامه ها و پروژه های سازشکارانه بیان و در ماده ۱۹ تاکید می کند «هرگز رژیم صهیونیستی را به رسمیت نمی شناسیم و هر آنچه در سرزمین فلسطین حادث شده است، از اشغالگری، شهرک سازی، یهودی سازی و تغییر و تحریف حقائق باطل و مردود است و حقوق هرگز با گذر زمان از بین نمی رود.»
در ماده ۲۰ «هرگز از ذره ای از خاک فلسطین تحت هیچ شرایط و فشاری و هر اندازه هم اشغالگری ادامه یابد، چشم پوشی نخواهیم کرد و حماس مخالف هرگونه طرح جایگزین به جای آزادسازی کامل سرزمین فلسطین از رود اردن تا دریای مدیترانه است و حماس بدون به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی و بدون چشم پوشی از هیچکدام از حقوق فلسطینیان، تشکیل کشور مستقل فلسطینی با حاکمیت کامل به پایتختی قدس در مرزهای چهارم ژوئن ۱۹۶۷همراه با بازگشت آوارگان و پناهندگان به منازل خود را یک صیغه توافقی ملی مشترک می داند.» به تکرار موضعی که بارها اعلام شده می پردازد.
ماده ۲۷ درحقیقت تکمله ماده ۲۰ است و می گوید «کشور حقیقی فلسطین ثمره آزادی است وهیچ جایگزینی برای تشکیل کشور مستقل فلسطین در سرتاسر خاک ملی فلسطین به پایتختی قدس وجود ندارد.»
این سند در بخشی مستقل به مقاومت و پروژه آزادسازی در اصول ۲۴، ۲۵ و ۲۶ اشاره می کند.
گوشه هایی از آنچه از تاریخ ۳۶ ساله حماس برشمرده شد، نشان از آن دارد که حماس راههای مختلفی را از مقاومت و شیوه های دمکراتیک و گفتگو برای تحقق حقوق فلسطینیان دنبال کرده و به نتیجه نرسیده؛ شاید عملیات ۷ اکتبر موجب گشایشی برای فلسطین باشد.
