اسما پورزنگی‌آبادی در گزارشی در ضمیمه جامعه امروز روزنامه اطلاعات نوشت:گسترش شبکه‌های اجتماعی هرچند ارتباطات را سهل و جوامع امروزی را از فواید بسیاری بهره‌مند ساخته اما همزمان بستری برای فریبکاری و انتشار دروغ‌های سازماندهی‌شده نیز فراهم کرده است؛ دروغ‌هایی که گاهی آرامش و امنیت جامعه را عمیقا تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و خسارات جبران‌ناپذیری برجای می‌گذارد.
از جمله دروغ‌های خطرناکی که بیشتر از طریق شبکه‌های اجتماعی به گوش افراد جامعه می‌رسد اخبار جعلی هستند؛ اخباری که در یک تعریف ساده می‌توان آن‌ها را یک موضوع یا روایت خلاف واقع دانست.
دکتر عباس تقی‌زاده، پژوهشگر، روزنامه‌نگار و کارشناس ارتباطات در این‌باره می‌گوید: تشخیص یک خبر جعلی بسیار دشوار است، چرا که خود را در پوشش خبر جا می‌زند و انگار یک محتوای غیرواقع است که لباس خبر را پوشیده باشد. این اخبار از لحاظ ظاهری کاملا مشابه خبرهای درست هستند اما باعث فریب مخاطب می‌شوند.
در هر دوره تاریخی ما از رسانه‌های گوناگون به‌طور همزمان استفاده می‌کنیم ولی معمولا یک رسانه، فراگیرتر است. در حال حاضر رسانه‌های اجتماعی بسیار مورداستفاده هستند و از آن‌جا که در شبکه‌های اجتماعی هر کاربر می‌تواند هر محتوایی را تولید و منتشر کند و سردبیری و دروازه‌بانی محتوا در آن مانند رسانه‌های جمعی و سنتی صورت نمی‌گیرد، اخبار جعلی به‌راحتی در این شبکه‌ها منتشر می‌شوند.
به‌دلیل این ویژگی رسانه‌های اجتماعی که مطالب منتشرشده در آن‌ها می‌تواند به‌سرعت موج ایجاد کند و به اصطلاح «وایرال» و «ترند» شود، اخبار جعلی هم بین کاربران به سرعت دست به دست می‌شود، در نتیجه این اخبار تأثیر خیلی بیشتری نسبت به شایعه دارند و تشخیصشان هم سخت‌تر است.
تفاوت با شایعه
اخبار جعلی چه تفاوتی با شایعه دارند؟ تقی‌زاده توضیح می‌دهد: شایعه ممکن است گاهی درست بوده و بخشی از واقعیت را در خود داشته باشد. البته شایعه گاهی هم کاملا نادرست است و گاهی مبهم می‌ماند و کم‌کم کمرنگ می‌شود، ولی خبر جعلی هیچ‌گاه درست نیست و همیشه نادرست است.
برخی از اخبار جعلی، کاملا سازماندهی‌شده هستند. گاهی اوقات ممکن است توسط فرد یا گروه کوچکی منتشر شوند ولی آن دسته از اخبار جعلی که تأثیر منفی زیادی دارند معمولا سازمان‌ها و گروه‌های بزرگی پشت آن‌ها قرار دارند که از انتشار این اخبار به‌دنبال کسب سود و منفعت سیاسی، اقتصادی و... هستند.
مثلا در فضای انتخابات، انتشار یک خبر جعلی کمک می‌کند فرد یا افرادی خود را بالا بکشند یا به رقیب لطمه بزنند یا در زمانی که درگیری بین دو کشور یا دو گروه سیاسی یا دو تیم ورزشی و گروهی از هنرمندان وجود دارد، اخبار جعلی در راستای اهداف برخی از این گروه‌ها منتشر می‌شود؛ در واقع دروغی است که پخش می‌شود تا اهدافی که نادرست هم هستند محقق شود.
چرایی فراگیری
چرا اخبار جعلی از طرف جامعه موردتوجه قرار می‌گیرد؟ تقی‌زاده در این‌باره می‌گوید: یک دلیل آن، ماهیت شبکه‌های اجتماعی است که این اخبار را به‌سرعت منتشر می‌کند.
دلیل دیگر این است که گاهی جامعه نیازمند اخبار صحیح درباره موضوعی مهم است ولی منابع اصلی و رسانهها این اخبار را در اختیار مخاطب قرار نمی‌دهند. در این خصوص همیشه هم مشکل مربوط به رسانهها نیست.
گاهی اوقات ایراد از منابع و سازمان‌هایی است که باید اخبار درست را منتشر کنند ولی از این کار سر باز می‌زنند یا به کندی اخبار را منتشر می‌کنند یا اخبار را به شکل کامل منتشر نمی‌کنند؛ یعنی علاوه بر اطلاع‌رسانی دیرهنگام، اخباری کلی و مبهم منتشر می‌کنند و به همه عناصر خبری پاسخ نمی‌دهند.
دلیل بعدی این است که پایش کاملی از فضای رسانه‌های اجتماعی صورت نمی‌گیرد؛ چه توسط رسانهها و چه سازمان‌هایی که باید در زمینه خاصی که خبر جعلی مربوط به آن است واکنش نشان بدهند. در نتیجه خبر جعلی به‌راحتی فراگیر شده و تأثیر خود را می‌گذارد.
در برخی مواقع، حساسیت نسبت به موضوعی بسیار زیاد است و نگاه امنیتی نسبت به خبر افزایش پیدا می‌کند. درنتیجه محدودیت‌هایی برای رسانهها در انتشار اخبار ایجاد می‌شود. در این شرایط، مسیر برای انتشار اخبار جعلی هموارتر می‌شود؛ در حالی که اگر از نگاه امنیتی که واقعا برخی اوقات نیاز نیست در حد زیاد وجود داشته باشد بکاهیم و اخبار را به‌طور کامل و به سرعت در اختیار جامعه قرار دهیم امکان شکل‌گیری و تأثیرگذاری خبر جعلی پیش نمی‌آید.
تأثیر بر زندگی اجتماعی
تقی‌زاده در پاسخ به این که اخبار جعلی چگونه بر زندگی اجتماعی افراد تأثیر می‌گذارد، توضیح می‌دهد: معمولا اخبار جعلی به گونه‌ای نوشته و منتشر می‌شوند که احساسات را تحریک و جوّ هیجانی ایجاد کنند و باعث می‌شوند افراد جامعه به‌سرعت واکنش هیجانی نشان دهند و به خود و خانواده خود و دیگران آسیب روحی و روانی برسانند؛ مثلا قانونی زیر پا گذاشته می‌شود یا قضاوت نادرستی شکل می‌گیرد یا فرد تشویق به رفتاری می‌شود که آسیب‌رسان به خود و خانواده و دیگران است.
همچنین ممکن است اعتماد جامعه به رسانه‌های رسمی کاهش یابد، چرا که اخبار جعلی آمده و تأثیر خود را گذاشته و رسانه‌های رسمی یا واکنشی نشان نداده‌اند یا واکنششان دیرهنگام بوده است. درنتیجه، مخاطب دچار سردرگمی شده و هدایت خود را در آن فضای روانی و هیجانی به کسانی که اخبار جعلی منتشر می‌کنند می‌سپارد و در راستای اهداف کسانی عمل می‌کند که پشت پرده انتشار اخبار جعلی هستند.
در این شرایط اگر پس از گذر زمان مشخص شود که خبر جعلی بوده دیگر فایده‌ای ندارد. مدیران سیاسی و امنیتی و رسانه‌‌ای باید دائما فضای شبکه‌های اجتماعی را پایش کنند و به سرعت نسبت به اخبار جعلی واکنش نشان بدهند.
در این زمینه، هم سازمان‌های مسئول و هم رسانهها نقش پررنگی دارند. رسانهها علاوه بر انتشار اخبار روز، باید مدام در شبکه‌های اجتماعی فعال باشند و آنچه را که در این فضاها منتشر می‌شود رصد کرده و نسبت به آن حساس باشند و چنانچه خبری جعلی را مشاهده کردند بلافاصله واکنش مناسب
داشته باشند.
نیاز هم نیست نسبت به هر خبر جعلی، واکنش یکسانی داشته باشیم بلکه باید بررسی شود که خبر جعلی تا چه حد تأثیرگذار است. گاهی دامنه تأثیرگذاری یک خبر در حد منطقه یا شهر یا کشور و گاهی بین‌المللی است.
اخبار جعلی همیشه هم به‌صورت متن نیستند، بلکه ممکن است در قالب تصویر و ویدئو منتشر شوند. هوش مصنوعی آن‌قدر توانایی دستکاری در تصاویر و ویدئوها را بالا برده که تشخیص صحت آن توسط مخاطب واقعا سخت است. بنابراین رسانه‌هایی که احساس مسئولیت می‌کنند باید به کمک مخاطب بیایند و اطلاعات درست را منتشر کنند.
وظیفه رسانهها
رسانه‌های جمعی چگونه می‌توانند مانع از تأثیر اخبار جعلی بر جامعه شوند؟ محمد لطیف‌کار، جامعه‌شناس، روزنامه‌نگار و رئیس هیات مدیره خانه مطبوعات استان کرمان در این‌باره به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: رسانهها وقتی می‌توانند چنین نقشی را به‌خوبی ایفا کنند که در مخاطب ایجاد اعتماد
کرده باشند.
اعتماد هم طی یک روند نسبتا طولانی‌مدت و در پی عملکرد درست در انتشار اخبار صحیح و دقیق شکل می‌گیرد. اگر رسانهها موفق به جلب اعتماد مخاطب شده باشند می‌توانند به مرجعی تبدیل شوند که مردم اخبار درست را از طریق آن‌ها پیگیری کنند و همین، فضا را بر اخبار جعلی تنگ می‌کند.
خودِ رسانهها برای این که اخبار درستی منتشر کنند بایستی اصول حرفه‌ای را در نظر بگیرند، از خبرنگاران حرفه‌ای استفاده کنند و به مخاطب نشان دهند در حوزه‌ای که در حال فعالیت هستند تخصص کافی دارند، اصل بی‌طرفی را رعایت می‌کنند و دسترسی به منابع مؤثق دارند یا برای دسترسی به آن هزینه می‌کنند. البته رسانهها برای این که بتوانند این‌گونه عمل کنند باید بنیه اقتصادی کافی داشته و در این زمینه سرمایه‌گذاری لازم را کرده باشند.
در غیر این صورت و در نبود رسانه‌های قابل اعتماد و حرفه‌ای، جامعه پر از شایعه و خبرهای درست و نادرست می‌شود. در چنین شرایطی مردم هم سردرگم می‌شوند و در انتشار اخبار، آشفتگی پیش می‌آید.
وقتی چنین وضعیتی ایجاد شود منابع خبری هم که می‌بینند مردم رسانهها را دنبال نمی‌کنند، اعتماد خود را نسبت به آن‌ها از دست می‌دهند و چون از تأثیرگذاری رسانه سرخورده و نومید شده‌اند، اخبار خود را در اختیار آن‌ها قرار نمی‌دهند و همه این شرایط به ضرر جامعه تمام می‌شود.
