اطلاعات نوشت: هدف اصلی و اولیه برگزارکنندگان این نمایشگاه تصویری، آن است که به زبانی ساده و غیر فنی اما درعین‌حال علمی روند و چگونگی یک حفاری باستان‌شناسی را برای علاقه‌مندان تمدن و فرهنگ ایرانی تشریح و هدف دیگر نشان دادن گوشه‌هایی از چگونگی شکل گرفتن تمدن در بخشی به‌ظاهر دورافتاده ایران است.

بدون تردید شهر سوخته یکی از برجسته‌ترین محوطه‌های باستانی عصر مفرغ در فلات بزرگ ایران است. این محوطه که در سال ۱۳۹۳در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید به اعتبار بیش از سه دهه کاوش‌های علمی، دستاوردهای بزرگ و کم نظیری داشته است. از کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده در این شهر بزرگ باستانی چنین استنباط می‌شود که در طول هزاره سوم پیش از میلاد، مردم این جامعه در رفاهی نسبی و صلح و آرامش با همسایگان خود زندگی می‌کردند.

نبود هرگونه سلاح تهاجمی در میان هزاران قطعه شیء گوناگون مؤید این نظریه است.

مطالعات و پژوهش‌های انجام شده باستان‌شناسی و متخصصان میان‌رشته‌ای از جامعه‌ای کوشا و سرزنده که سازندگان و سامان‌دهندگان مبتکری نیز بوده‌اند، نشان دارند. در میان هزاران قطعه به دست آمده از کاوش‌های این شهر می‌توان نمونه‌هایی از این خلاقیت راه مشاهده کرد؛ آثار جراحی جمجمه، وجود بخشی از یک خط‌کش چوبی به‌دقت ۱تا 5/1میلی‌متر، نقاشی و پویانمایی در روی یک جام سفالی، چشم مصنوعی، بخشی از یک پرگار چوبی، بافت پارچه‌های زیبا و ظریف در کنار هزاران شیء مفید دیگر مورد استفاده در زندگانی روزمره‌ این مردمان بوده است .

نمایشگاه «شهر سوخته، اسطوره‌ای که تاریخ شد» که این روزها در موزه ملی ایران درحال برگزاری است، نمایانگر بخشی از این تلاش‌هاست و درصدد آن است تا بازدیدکنندگان با ظرایف و دقایق زندگانی یک جامعه باستانی آشنا کند.

این نمایشگاه که بر پایه‌ پوستر و عکس است، با گزیده‌هایی از چگونگی شناسایی و آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر سوخته شروع می‌شود و از ویژگی‌های شهر سوخته می‌گوید. درواقع بازدیدکنندگان در میان صفحاتی از تصاویر و نوشته قرار می‌گیرند که آن‌ها را به اعماق تاریخ می‌برد و با کارگاه‌های کاوش‌های باستان‌شناسان و یافته‌های آن‌ها آشنا می‌سازد.

در یکی از تصاویر با نام و جغرافیای شهر سوخته آشنا می‌شویم و در پوستری دیگری با گروه‌های باستان‌شناسی همراه می‌شویم. در ادامه هم سری به سفال‌ها، چشم مصنوعی، زیورآلات و…می‌زنیم.

نمایشگاه این‌گونه آغاز می‌شود: شهر سوخته نام سلسله تپه‌های به هم پیوسته‌ای در حاشیه دلتای دریاچه هامون و فاصله کمی از رودخانه هیرمند در استان سیستان و بلوچستان است که در نیمه شرقی فلات ایران واقع شده است.

این محوطه یکی از مهم‌ترین مراکز شهرنشینی در شرق ایران است که به خاطر شرایط استثنایی حفاظت مواد بیوزیستی، از آن به نام آزمایشگاه طبیعی یاد می‌شود. این محوطه در روی تراس رسوبی کهنی در کنار شاخه‌ پایانی دلتای قدیمی رودخانه هیرمند و ۵۷کیلومتری شهرستان زابل واقع شده است. بقایای منطقه مسکونی آن روی حدود ۱۱۰هکتار از این تراس و در کنار گورستان ۴۰هکتاری آن قرار دارد.

مرحله اول کاوش در منطقه مسکونی و گورستان شهر بین سال‌های ۱۹۶۷و ۱۹۷۸از سوی باستان‌شناسان موسسه ایزمئو، ایزیائو به سرپرستی ماریتسیو توزی و همکاری باستان‌شناسانی چون مارچللو پیپرنو، سندرو سالواتوری، رافائل بیشونه و متخصصان گوناگون دیگر و با همکاری باستان‌شناسان ایرانی انجام شد.

مرحله دوم این کاوش‌ها از سال ۱۳۷۶آغاز شد و تاکنون ادامه یافته است. گروه مطالعات میراث فرهنگی دانشگاه سالنتو به سرپرستی انریکو اسکالونه نیز از سال ۱۳۹۵به این تحقیقات پیوست و نمایشگاه «شهر سوخته، اسطوره‌ای که تاریخ شد» حاصل همکاری‌های موزه ملی ایران، پژوهشگاه میراث و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی و دانشگاه سالنتو است.

تاکنون ۲۰فصل حفاری در بخش‌های گوناگون این محوطه توسط گروه سیدسجادی انجام شده است. با این وجود، او به خاطر وسعت زیاد این محوطه تنها موفق به حفاری حدود ۶٪آن شده است. بازسازی یک جامعه دوران آغاز تاریخی و معرفی قابلیت‌های فرهنگی نیمه شرقی فلات ایران از اهداف اولیه این کاوش‌ها به شمار می‌رود. تاکنون بیش از ۳۰۰عنوان مقاله و کتاب نیز در این خصوص منتشر شده‌است.

پراکندگی آثار معماری، در شهر سوخته قابل تقسیم به سه بخش اصلی و سه بخش فرعی است که عبارتند از: الف، منطقه بزرگ مرکزی شامل بخش‌های مسکونی شرقی-مرکزی و بناهای یادمانی، ب، منطقه شمال غربی یا منطقه صنعتی و ت، بخش جنبی یا منطقه گورستان. آثار معماری به‌دست‌آمده در بخش مسکونی نشان‌دهنده وجود نوعی نظم و ترتیب در تقسیم‌بندی ساختمان‌ها و واحدهای مسکونی است که توسط خیابان‌ها و کوچه‌هایی از یکدیگر جدا می‌شوند. مهم‌ترین بناهای شناخته شده شهر عبارتند از: کاخ سوخته، بنای شماره ۱، ساختمان ۲۰، کارگاه ۳۳و مجموعه بناهای محله مسکونی شرقی.

گورستان شهر سوخته نیز بخش دیگری از کاوش‌های باستان‌شناسان را به خود اختصاص داده که در پوستری تحت عنوان «شهر خاموشان» به آن پرداخته شده. در این پوستر آمده است: گورستان شهر سوخته در بخش جنوب غربی شهر واقع شده و یکی از بزرگ‌ترین گورستان‌های دوران مفرغ است. محاسبات انجام شده بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی در این شهر تعداد گورهای موجود را بین ۲۷۵۰۰تا ۳۷۵۰۰تخمین زده که تعداد ۹۷۲از آن‌ها حفاری شده است .

در این نمایشگاه همچنین بیش از ۵۰اثر از کاوش‌های شهر سوخته که در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود به نمایش گذاشته شده که از سفال‌ها و پیکرک‌ها گرفته تا پارچه‌ها را دربرمی‌گیرد تا بازدیدکنندگان در عین خواندن مطالب پوسترها بتوانند اشیاء را به‌صورت واقعی ببینند و با آن ارتباط برقرار کنند .