سینمای جنگ را از نو روایت کنیم

رضا صائمی در یاددداشتی در ضمیمه ادب و هنر امروز روزنامه اطلاعات نوشت: «سینمای دفاع مقدس» یا سینمای جنگی در ایران، اگرچه به‌عنوان یک ژانر مستقل شناخته می‌شود، اما از یک سو با ژانر جنگی به معنای متعارفش و آنچه در سینمای جهان می‌بینیم متفاوت است و از سوی دیگر می‌تواند در نسبت یا ذیل ژانرهای دیگر هم تعریف شود.

 این سینما را می‌توان از منظر معیارهای گوناگونی طبقه‌بندی کرد. مثلاً از حیث زمانی می‌توان آنها را به فیلم تولید شده در زمان جنگ و پس از جنگ تقسیم کرد و بر همین مبنا دو رویکرد پرداختن به جنگ و ابعاد آن یا پرداختن به آدم‌های جنگ و دغدغه‌های آنها را می‌توان دو گونه از نگاه و روایت از هشت سال دفاع مقدس دانست.

 در یک دهه اخیر، شاهد انواع فیلم‌های جنگی ایرانی هستیم که می‌تواند ساحت‌های تازه‌ای از ساختار سینمای دفاع مقدس را صورت‌بندی کند و نشان می دهد که هنوز ظرفیت این ژانر برای فیلمسازی تمام نشده و همچنان می توان به روایت های نو از آن دست زد.

هنوز هم از جنگ جهانی اول و دوم فیلم ساخته می شود و بعضی از آنها در جشنواره های مختلف، جوایز متعددی هم می گیرد، یا فیلم از فروش بالایی برخوردار می شود. یک دلیل مهم این موفقیت، به فیلمنامه هایی مربوط است که در این زمینه نگاشته می شود. فیلمنامه هایی که قصۀ جنگ را در روایت های تازه و متفاوت و نسبت با مفاهیم و پدیده های گوناگون مورد بررسی قرار می دهد.

مصداق بارز این دستاورد در سینمای خودمان، فیلم «تنگۀ ابوقریب» به نویسندگی و کارگردانی «بهرام توکلی» بود که خود جنگ را به‌مثابه یک تجربه نظامی به تصویر می‌کشید و فداکاری و ایثار رزمندگانی که جانانه زیر گلوله و توپ و آتش مقاومت کردند. آدم‌های جنگ در این فیلم، به‌شدت باورپذیر بوده و از حسن معمولی بودن به اسطوره بدل می‌شوند.
 فیلمی که بیشترین زمان آن در جبهه و میدان نبرد می‌گذرد، بدون این که ما چهرۀ دشمن را ببینیم و این تمهید، تاکیدی است بر موضوع دفاع در جنگ هشت‌ساله. 

واقعیت این است که سینمای دفاع مقدس از نظر سوژه و محتوا، منابع و آرشیو بسیار غنی و بکر و دست نخورده ای دارد که توانایی بالقوّه برای تبدیل شدن به آثار سینمایی را دارند و مشکل بیشتر به نوع و پرداخت هنری و به اصطلاح فرم سینمایی بازمی گردد که قادر به جذب مخاطب با توجه به انواع و اقسام سرگرمی های دیداری و شنیداری نیستند.

 در حالی که در دهه ۹۰ با باز شدن نسبی فضا و میدان دادن به جوانان، شاهد تولیدات جذاب تر و جدیدتر و جذب مخاطبانی بودیم که به نوعی در سال های اخیر با سینمای دفاع مقدس قهر کرده بودند و این آثار خلاقانه باعث آشتی آنها با این گونه سینما شد.

جنگ به دلیل آمیختگی با سطوح و ابعاد مختلف اجتماعی و زیست ـ جهان انسانی، ظرفیت و پتانسیل بالایی از حیث دراماتیکی دارد و همچون متن هنری است که می توان تعابیر و تفاسیر گوناگونی از آن داشت.

آدم های جنگ و تجربۀ زندگی در فضای جبهه و خاطراتی که رزمندگان از جنگ دارند، آنقدر دامنۀ وسیعی دارد که هرکدام از آنها می تواند به یک فیلمنامۀ جذاب و پرکشش تبدیل شود. قطعاً حمایت از نویسندگان و فراهم کردن شرایطی که آنها بتوانند از خلاقیت خود برای داستان پردازی در حوزۀ جنگ استفاده کنند، به رشد و بلوغ این ژانر در سینمای ایران کمک خواهد کرد.

گاهی تصویر و تعریف کلیشه ای از جنگ باعث می شود تا بسیاری از افراد گمان کنند که سینمای جنگ صرفاً به توپ و تفنگ و آتش و خون ختم می شود، اما واقعیت این است که در بستر ژانر جنگی می توان قصه های متعددی را تعریف کرد و از مفاهیم گوناگونی سخن گفت.

یکی از مهم ترین ابعاد این بازنمایی در تصویرسازی از آدم های جنگ است. اصلاً در سینمای دفاع مقدس، ما لازم نیست به دنبال قهرمان سازی های سینمایی باشیم؛ فقط کافی است تصویر آدم های جنگ و رزمندگان را چنان که بود، به نمایش بگذاریم.آنها به شکل طبیعی واجد خصلت های قهرمان گونه بوده و نیاز به برجسته نمایی سینمایی ندارند.
 البته این به آن معنی نیست که نباید این شخصیت ها را دراماتیزه کرد. دراماتیک بودن با واقعی بودن منافاتی ندارد. ضمن این که بیش از اینها باید در مفهوم قهرمان در سینمای دفاع مقدس بازنگری کرده و آن را از معنای متعارفش در سینمای جنگ تفکیک کرد.

قهرمان در سینمای جنگ ما برساختۀ فرهنگ و دین و ارزش های ایدئولوژیکی است که با رویکرد فیلمساز غربی نسبت به جنگ متفاوت است. در فرهنگ ما مفاهیمی مثل: رشادت و ایثار و شهادت است که از یک رزمنده قهرمان می سازد، نه صرفاً آرتیست بازی و مهارت های جنگی.

تمایز این دو معنا در فهم نسبت جنگ و قهرمان بسیار حیاتی است. شناخت درست آدم هایی که در جنگ بودند و رفتارشناسی آنها می تواند به بازنمایی واقعگرایانۀ قهرمان واقعی در سینمای جنگ مؤثر باشد. امروز به ساخت چنین فیلم های در سینمای جنگ نیاز داریم