دلهره بزرگ ایران زمین آرام می‌شود؟
در ایران، اما علاوه بر تازیانۀ تغییر اقلیم، خسارات عملکرد انسانی نیز ماجرا را هولناک‌تر می‌کند. بحران انسان‌سوز آب به درجه‌ای رسیده که در صورت ادامۀ روند کنونی، اساسِ سرزمین و تمدن ایران در معرض تهدید خواهد بود.
محمد داود بیگی خبرنگار اطلاعات نوشت: فرونشست زمین، یکی از نگرانی‌ها و دلهره های جدی است که متأسفانه به علت استخراج بی‌رویۀ منابع آب زیرزمینی در مناطق گسترده‌ای از میهن عزیزمان ایران در حال رخ دادن است. این پدیده در صورت ادامۀ بی‌تفاوتی و نداشتن مدیریت درست، می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری را بر کشور وارد کند.
بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد تا سال ۲۰۴۰ در ۴۴ کشور خاورمیانه و شمال آفریقا تنش آبی بالا تا بسیار بالا رخ خواهد داد. بررسی ناسا، مناطقی از جمله خلیج فارس و پاره هایی از ایران را نشان می‌دهد که طی سی سال آینده، به خاطر گرمای جهانی، دیگر قابل سکونت نخواهند بود.
در ایران اما علاوه بر تازیانۀ تغییر اقلیم، خسارات عملکرد انسانی نیز ماجرا را هولناک‌تر می‌کند. بحران انسان‌سوز آب به درجه‌ای رسیده که در صورت ادامۀ روند کنونی، اساسِ سرزمین و تمدن ایران در معرض تهدید خواهد بود.
مصرف بیش از 70 درصد آب کشور در حوزۀ کشاورزی برای تولید غذا، مشوق‌های روزافزون برای رشد جمعیت و آب‌محور بودن اشتغال‌زایی، مصرف آب را ده‌ها برابر تغذیۀ آبخوان‌ها کرده است و بیم آن می‌رود که پیش‌بینی ناسا دربارۀ خاورمیانه در ایران بسیار زودتر محقق و بخش اعظمی از ایران غیرقابل سکونت شود؛ چنان‌که همین امروز در شرق و مرکز کشور شاهد این رویداد مخاطره‌آمیز هستیم.
دکتر هوشنگ جزی، مدیرکل سابق دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور از وقوع ۳۰ سانتی‌متر فرونشست خاک در سال در برخی دشت‌های کشور خبر می‌دهد و با اشاره به این که امنیت غذایی به دو فاکتور آب و خاک بستگی دارد، می‌گوید عامل اصلی فرونشست‌ها در ایران، از بین رفتن منابع آب است و متأسفانه این روند در کشور رو به افزایش است.
وی تصریح می‌کند: امروز مسأله فرونشست خاک در مناطقی همچون همدان، وحشتناک و در اصفهان، تهدیدی جدی است و از ۶۴۲ دشت کشور ۴۷۰ دشت در مرحلۀ بحرانی قرار دارند. چالش دیگری که همراه با تخلیۀ آبخوان‌ها گسترش خواهد یافت، میزان شوری آب است.
اجرای کامل فعالیت آبخیزداری در یک حوزۀ آبخیز می‌تواند به میزان ۳۰ تا ۵۰ درصد خسارت سیل را کاهش دهد. اهمیت اقدامات آبخیزداری زمانی بیشتر نمود پیدا می‌کند که بدانیم در وضعیت فعلی حدود ۲۵۵ شهر معادل 5/ 41 درصد کل شهرهای کشور، ۸۶۵۰ پارچه آبادی معادل 7/ 12 درصد آبادی‌های کشور و حدود یک میلیون هکتار از اراضی زراعی شامل باغات، اراضی آبی و دیم واقع در دشت‌ها و حاشیۀ رودخانه‌ها، ۲۰ هزار رشته قنات و بخش قابل ملاحظه‌ای از جاده‌ها و راه‌های ارتباطی در معرض خطر سیل قرار دارند.
نقش صنعت فولاد در فرونشست زمین
صنعت فولاد و ذوب‌آهن در پیدایش فرونشست زمین، نقشی جدی دارند و با وجود ایجاد اشتغال و درآمد ارزی برای کشور، هزینه‌های زیادی برای جامعه داشته‌اند.
به گفتۀ امیرحسین غلام‌زاده نطنزی، کارشناس حوزۀ آب، در دهۀ ۱۹۶۰ میلادی به ازای تولید هر تن فولاد، نزدیک به 5/128 مترمکعب آب نیاز بود، ولی با پیشرفت صنایع و به‌روز شدن تکنولوژی تولید، این میزان بسیار کمتر شد و برای مثال در کشوری مانند ایالات متحدۀ آمریکا که از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد جهان به شمار می‌رود، به 5/2 متر مکعب در ازای هر تن فولاد می‌رسد. بررسی‌ها نشان می‌دهد اکنون در ایران به ازای تولید هر تن فولاد، ۲۳۰ مترمکعب آب مورد نیاز است.
این آمار و ارقام نشان می‌دهند که این صنعت یا باید ۷۰ درصد از کل آب ذخیرۀ پشت سدها را استفاده کند یا از منابع آبی دیگری استفاده کند که در هر دو صورت موجب از بین رفتن منابع آبی و ایجاد فرونشست می‌شود.
وی می‌افزاید: «دربارۀ دلایل فرونشست، تاکنون دلایل و عوامل مختلفی ذکر شده است. از کشاورزی نامناسب تا برنامه‌های نامتوازن توسعه که غالبا به مسأله فرونشست بی‌توجه هستند، همگی در این زمینه مؤثرند، اما باید گفت صنعت فولاد و ذوب‌آهن در بروز فرونشست، نقشی مهم و جدی دارند و این روزها به راستی رمق منابع آبی کشور را گرفته‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد صنعت فولاد به دلیل مصرف بالای آب، ناگزیر به استفاده از منابع زیرزمینی شده و به افت دشت‌ها و فروچاله‌ها دامن زده است.»
غلام‌زاده نطنزی خاطرنشان می‌کند معضل بعدی آن است که این صنایع با وجود حداکثر میزان آب‌بری، در کم‌آب‌ترین نقاط ایران احداث شده‌اند؛ چنان‌که استان یزد با بیش از ۲۸ کارخانۀ تولید فولاد و ذوب آهن در صدر فهرست قرار دارد. بعد از آن نیز به ترتیب در استان‌های اصفهان ۲۰ کارخانه، خراسان رضوی ۱۸ کارخانه، تهران ۱۷ کارخانه، آذربایجان شرقی ۱۵ و... قرار دارند که همۀ آنها این روزها با مشکل فرونشست و خشکسالی روبه‌رو هستند.
در استان یزد برای تأمین آب این کارخانه‌ها به بیش از یک میلیارد و ۳۵ میلیون مترمکعب آب در ازای تولید 5/4 میلیون تن فولاد نیاز است. به گفتۀ مدیرعامل وقت شرکت آب منطقه‌ای یزد در مرداد 1399، فقط ۶۰ میلیون مترمکعب آب در سال از استان اصفهان به سمت یزد منتقل شده و سالانه بیش از ۸۹۹ میلیون مترمکعب آب از ۶ هزار و ۷۴۱ منبع زیرزمینی تأمین می‌شود!
بنابراین با یک حساب و کتاب ساده می‌توان دریافت که این استان به استناد آمار، بیش از ۷۶ میلیون مترمکعب تنها برای صنعت فولاد خود کسری آب دارد و آب موردنیاز سایر صنایع در نظر گرفته نشده است. پس این استان یا باید پربارش باشد که عملا امکان‌پذیر نیست یا رودخانه‌های دائمی داشته باشد که ندارد یا آب بسیار زیادی از سایر استان‌ها منتقل کند که به گفتۀ مسئولان این‌گونه نیست و یا باید از منابع آب زیرزمینی استفاده کند که دو مورد آخر، بسیار محتمل‌تر است و حتی با استناد به گفتۀ مسئولان این استان، مورد آخر در حال حاضر هم صورت می‌گیرد.
به گفتۀ این کارشناس آب، آمار و اطلاعات یادشده فقط متعلق به صنعت فولاد و ذوب آهن بود؛ در حالی که بسیاری از صنایع دیگر هم در ایران فعالند که اگر میزان مصرف آب هر یک از این آنها جداگانه حساب شود، درخواهیم یافت که سهم استفادۀ آب این صنایع بسیار بیشتر از حجم آب ذخیره‌شدۀ پشت سدها خواهد بود.
فرونشست از کاشان تا نیشابور
فرونشست، آخرین مرحله از مرگ سرزمینی محسوب می‌شود. برداشت بی‌رویۀ منابع آب زیرزمینی، مهم‌ترین عامل ظهور این پدیده است. امروز ایران زیر فشار افزایش جمعیت بی‌رویه در نیم قرن گذشته و تأمین غذای آنها در حال تجربۀ تلخ‌ترین رویداد سرزمینی به سر می‌برد. در استان‌ها و شهرهای مختلف، زمین در حال دهان باز کردن است و با تداوم این روند، به زودی املاک، تأسیسات و آثار تاریخی کشور بلعیده خواهند شد.
دشت نیشابور از سال ۱۳۸۵ گرفتار پدیدۀ فرونشست زمین شده و اکنون پس از گذشت 17 سال، این پدیده رفته‌رفته گسترده‌تر شده و در نقاط مرکزی نیشابور دیده می‌شود؛ فروچاله‌هایی که کشاورزی، دامپروری، محیط زیست، حیات وحش، خطوط راه‌آهن، آب، گاز، تأسیسات و بناهای این شهر را تهدید می‌کند. در برخی از این دشت‌ها شرایط از فرونشست عبور کرده و زمین وارد مرحلۀ بحرانی ایجاد فروچاله‌ها شده است که دشت مشهد و نیشابور، از همین دشت‌هاست.
به نظر می‌رسد بزرگ‌ترین ترک‌های فرونشست زمین در ایران در کاشان رخ داده است.
یک ترک که از نزدیکی طاهرآباد شروع می‌شود، پس از ۷۶ کیلومتر به نزدیکی شهر قم می‌رسد. این ترک بزرگ و بلند که نشانه‌ای آشکار از تخلیۀ آب‌های زیرزمینی است، در مسیر خود تأسیسات راه‌سازی و حتی شاید تأسیسات مربوط به برق و آب و گاز را هم به خطر می‌اندازد.
خراسان جنوبی در خان اَبَربحران
ایجاد شکاف و فروچاله، از بین رفتن زمین‌های کشاورزی و تغییر شکل آبراهه‌ها، تشدید فرسایش و وقوع پدیدۀ گرد و خاک، فقر و مهاجرت از عوارض مشهود فرونشست زمین است.
به گفتۀ عباس سارانی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی، بر پایۀ استانداردهای جهانی، سالانه ۴۰ درصد حجم ورودی آب به سفره‌های زیرزمینی را می‌توانیم برداشت کنیم که در حال حاضر در خراسان جنوبی به مرحلۀ فوق بحران رسیده‌ایم و ۱۶۰ درصد آب قابل برنامه‌ریزی در استان را استفاده می‌کنیم که زنگ خطر جدی برای منابع آب زیرزمینی است. سالانه یک میلیارد و ۴۴۰ میلیون متر مکعب اضافه‌برداشت آب در استان داریم و همین موضوع بر فرونشست استان دامن زده است که باید هرچه زودتر مدیریت شود.
