حسین اصغری در اطلاعات نوشت: شانزدهمین اجلاس سالانه بریکس، طی روزهای ۲۲ تا ۲۴ اکتبر در شهر کازان برگزار شد. نشستی که روسیه ریاست دوره‌ای آن را به عهده داشت و ایران نیز به مانند سایر اعضای جدید، برای اولین بار در این اجلاس حضور داشت. این اجلاس نشان داد که بریکس از اهمیت بالایی برخوردار است و رفته رفته جایگاه قابل قبولی در مناسبات سیاسی باز خواهد کرد و پر بیراه نبود که طی سه روز، در مرکز توجهات دنیا قرار گرفت. برخی کارشناسان نیز معتقدند که نگاه غرب نیز طی سالیان گذشته، به تدریج از مرحله خشم به مرحله پذیرش این اتحاد بین‌المللی به عنوان یک واقعیت ژئوپلیتیکی تغییر یافته است و غرب، ناچاراً باید با آن همزیستی کند.
دستگاه سیاست خارجی فدراسیون روسیه نیز با توجه به وضعیت کنونی روسیه در نظام بین‌الملل و با علم به بازتاب فراگیر اخبار مربوط به بریکس، سعی کرد تا از همه امکانات ممکن برای پیشبرد اهداف خود از طریق برگزاری این نشست، استفاده نماید. طی این یادداشت به نکاتی که کمتر در رسانه‌های ایران مورد توجه قرار گرفت، پرداخته خواهد شد.
۱- چرا کازان؟
روسیه برای بسیاری از مردم دنیا در دو شهر سن‌پترزبورگ و مسکو خلاصه شده است. حتی بسیاری از کارشناسان سیاسی هم از ظرفیت‌ها و امکانات سایر شهرهای روسیه بی اطلاع هستند. از این رو، انتخاب این شهر حامل این پیام مهم از جانب کرملین بود که فدراسیون روسیه شهر دیگری در حد و اندازه‌های مسکو را داراست که می‌تواند همزمان میزبان بیش از سی تن از رهبران، وزاء یا مسئولین رده ربالای کشورهای سراسر دنیا باشد.
اهمیت این انتخاب از دید رهبران دعوت شده به این نشست من جمله، شی جین پینگ، رئیس جمهور چین پنهان نماند و در مورد شهر کازان بسیار شنیده بودم و می‌دانم که: «او در جلسه دو جانبه خود با پوتین، اظهار داشت که۴۰۰ سال پیش، چین به واسطه جاده باستانی چای که دقیقاً از شهر کازان عبور میکرد با روسیه در ارتباط بوده است.» توکایف، رئیس جمهور قزاقستان هم کازان را مرکز تاریخی اوراسیا دانست.
نکته جالب توجه در میزبانی کازان، استفاده حداکثری رئیس‌جمهور تاتارستان از این فرصت برای معرفی فرهنگ و رسوم، غذاها یا لباس‌های محلی جمهوری تاتارستان بود. رستم مینیخانوف شخصاً در فرودگاه این شهر از رهبران حاضر در این اجلاس استقبال نمود و در بدو ورود میهمانان را با شیرینی مخصوص این جمهوری پذیرایی نمود.
دقیقاً یک روز پس از اتمام اجلاس بریکس، آماری منتشر شد که کازان، پایتخت جمهوری تاتارستان را از لحاظ شاخص‌های صنعتی و اقتصادی پس از مسکو و سن پترزبورگ، سومین شهر پیشرفته روسیه عنوان میکرد.
۲- برگزاری اجلاس
نشست‌های بریکس این بار در دو فرمت متفاومت برگزار شد: نشست محدود: با حضور پنج عضو موسس (فدراسیون روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی و برزیل) و پنج عوض جدید (ایران، مصر، عربستان، امارات متحده عربی و اتیوپی) نشست گسترده: با حضور همه اعضاء، دبیرکل سازمان ملل متحد، رئیس بانک توسعه جدید بریکس و سران ۲۴ کشوری که به تازگی درخواست عضویت داده‌اند یا به دعوت رسمی فدراسیون روسیه، میهمان این نشست بودند.
از نکات جالب توجه در نشست گسترده و در عکس پایانی، محل نشستن و جایگاه اعضاء و مدعوین بود که در آن سران کشورهای «آذربایجان ـ ارمنستان» و «ایران ـ مصر» در کنار یکدیگر قرار داشتند. همین موضوع که حامل پیام‌های مهمی است، باعث شد تا در زمانی که جلسه هنوز به صورت رسمی آغاز نشده بود، الهام علیف و پاشینیان به گفتگو در خصوص روابط دو جانبه کشورهایشان بپردازند. همچنین دکتر پزشکیان، پیش از عکس یادگیری و ایستادن در کنار السیسی در پایان اجلاس، با استفاده از فرصتی که بریکس ممکن کرد، با رئیس جمهور مصر دیداری دوجانبه برگزار کرده بود تا نشان دهند که تهران و قاهره بیش از پیش در تلاش برای از سر گیری هر چه بهتر روابط خود هستند. ولادیمیر پوتین نیز با همنشینی و همراهی شی، چه در نشست‌ها و چه در مهمانی‌های حاشیه اجلاس، احتمالاً قصد داشت نشان دهد که وزن و اهمیت روسیه در نظام بین‌الملل همتراز با چین است.
علی ای حال، همه این موضوعات در دل پیام بزرگتری جای می‌گیرند تا نشان دهند که بریکس جایی برای تعامل و عملگرایی سران کشورهاست و می‌تواند محلی برای خروج از تیرگیهای روابط بین اعضاء یا تحکیم و وزندهی به آن باشد.
۳-بریکس در دوراهی: «دلار زدایی و رویکرد ضدغربی» یا «اتخاذ رویکرد صرفاً غیرغربی»
برخلاف آنچه که در فضای عمومیِ تحلیل سیاست خارجه در ایران می‌گذرد، بریکس خود را یک سازمان ضدغربی نمی‌داند. با این حال نشانه‌هایی هست که می‌توان آن را تاحدودی ضدغربی نیز دانست. ولادیمیر پوتین در نشست خود با نمایندگان رسانه‌ای کشورهای عضو بریکس، که یک هفته پیش از برگزاری اجلاس اصلی برپا شده بود، با اشاره به سخنان مودی، نخست‌وزیر هند، اظهار داشت که بریکس یک «اتحاد ضدغربی» نیست، بلکه صرفاً «غیرغربی» است. او افزود که بریکس «اتحادی است از کشورهایی که براساس ارزش‌های مشترک و چشم‌انداز توسعه، با یکدیگر همکاری می‌کنند و مهمترین اصل این اتحاد، در نظر گرفتن منافع یکدیگر است. بنابراین بریکس هرگز علیه کسی تشکیل نشده است».
این سخنان پوتین، با توجه به این که بریکس در چشم انداز خود، گسترش خود را نیز مد نظر دارد، می‌تواند به این معنا باشد که شاید در آینده برخی کشورهای غربی نیز بتوانند در صورت پذیرش واقعی ارزش‌های بریکس به این اتحاد بپیوندند.
با این وجود، یکی از تصاویری که بیش از هر مسئله دیگر، توجه رسانه‌های دنیا رو به خود جلب کرد، در دست گرفتن یک اسکناس بریکس در دست رئیس جمهور فدراسیون روسیه بود. تصویری که به سرعت در فضای مجازی منتشر شد. می‌دانیم که چین و هند، از شرکای مهم آمریکا به شمار می‌آیند و عربستان و امارات متحده عربی، حجم بسیاری بالایی از تجارت با دلار را دارند، از این رو کلید خوردن موضوع دلارزدایی، شاید محدودیت‌هایی برای دو غول اقتصادی چین و هند و نیز اقتصادهای درحال ظهور عربستان و امارت متحده عربی به وجود آورده و حامل فشارهای غرب بر این چهار کشور باشد.
با این همه، پوتین در سخنان خود در نشست بریکس صراحتاً استفاده از دلار به عنوان ابزار سیاسی را اشتباه دانست و اظهار داشت: «استفاده از دلار به عنوان ابزاری برای فشار سیاسی و اقتصادی بر کشورهای دیگر، یک اشتباه بزرگ است. این امر باعث تضعیف اعتماد جهانی به دلار و محدود کردن نقش آن در سیستم مالی جهانی می‌شود. کشورهای بریکس در حال کار بر روی ایجاد جایگزین‌هایی برای دلار هستند، هرچند هدف اصلی این گروه حذف دلار نیست، بلکه یافتن روش‌های جدید برای تقویت استقلال اقتصادی خودشان است.»
بنابراین، ایجاد یک پول واحد به عنوان «بریکس»، صرف نظر از امکان موفقیت یا شکست این پروژه در آینده، ممکن است به عنوان اعلام مبارزه علیه یکی از مهمترین ابزارهای سیاست اقتصادی آمریکا و غرب تلقی گردد. کنترل این پروژه، طوری که نه شرکای مهم آمریکا در بریکس را تحت فشار قرار دهد، نه روسیه را با مشکلات بیشتر مواجه سازد، شاید سخت‌ترین ماموریت بریکس و دستگاه سیاست خارجه فدراسیون روسیه باشد.
۴. گسترش بریکس
از موضوعات مهم دیگری که که توسط ولادیمیر پوتین در این اجلاس مطرح شد، موضوع گسترش اعضای بریکس بود. پوتین پیش از سخنرانی اصلی خود، به عنوان رئیس اجلاس گفت: «مسئله مهم دیگر، در مورد گسترش اتحاد ما در آینده است. البته نادیده گرفتن علاقه بی‌سابقه کشورهای جنوب و شرق جهانی برای تقویت ارتباطات با بریکس اشتباه است. بیش از ۳۰ دولت قبلاً این تمایل را به شکلی بیان کرده‌اند. در عین حال، حفظ تعادل و جلوگیری از کاهش اثربخشی بریکس نیز ضرورت دارد.»
همین جملات پوتین، پرده از دوراهی دیگری برمی‌دارد که پیش روی بریکس قرار گرفته است: گسترش تعداد اعضای بریکس یا تمرکز بر فعالیت‌های فعلی و وزندهی به بریکس. این مسئله از همان ابتدای شکل‌گیری بریکس مطرح بود و کارشناسان معتقدند که دو کشور چین و هند، با داشتن سیاست‌ها و رویکردهای متفاوت زیر سقف بریکس نمی‌گنجند. با افزایش هرچه بیشتر بریکس، برای مثال عضویت ترکیه به عنوان کشوری که عضو ناتو نیز هست، یا عضویت پاکستان به عنوان کشوری که مشکلات اساسی با هند دارد، این تزاحم منافع در میان اعضای آن بیش از پیش خواهد شد.
بنا به گزارشی از خبرگزاری ریانوواستی، فهرست ۲۷ کشوری که به نحوی تمایل عضویت خود در بریکس را اعلام کرده‌اند، عبارتند از: «الجزایز، آذربایجان، بنگلادش، بحرین، بلاروس، بورکینافاسو، ویتنام، هندراس، گینه بیسائو، زیمباوه، قزاقستان، کویت، مالزی، مالی، نیجریه، نیکاراگوئه، فلسطین، پاکستان، سنگال، سوریه، تایلند، ترکیه، اوگاندا، سری لانکا، اریتره، گینه استوایی و سودان جنوبی».
اما آنچه که می‌تواند بر این تزاحم و تعارض منافع اعضای فعلی یا آتی بریکس فائق آید، تلاش بریکس برای برقراری یک ساختار عادلانه در نظام بین‌الملل است. چیزی که هم چین (دیر یا زود)، هم هند و همچنین سایر کشورها و اقتصادهای نوظهور یا درحال ظهور بر آن صحه خواهند گذاشت. فلذا امکانات بریکس برای طرح یک هدف مشترک می‌تواند به تعارض منافع مقطعی اعضای آن بچربد.
۵. بیانیه کازان
مهمترین بخش هر اجلاس بزرگی، بیانیه پایانی آن است و بیانیه کازان از این قائده مستثنا نیست. طی این بیانیه ۴۰ صفحه‌ای که شامل ۱۳۷ بند است، دو بند مستقیماً به کشورمان مربوط می‌شد:
بند ۳۵ در خصوص محکومیت حمله رژیم صهیونیستی به سفارت ایران در سوریه: «ما حمله به نمایندگی دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران در پایتخت سوریه، دمشق، که توسط اسرائیل در تاریخ ۱ آوریل ۲۰۲۴ انجام شد را محکوم می‌کنیم. این اقدام نقض اصل اساسی مصونیت اماکن دیپلماتیک و کنسولی مطابق با کنوانسیون وین در مورد روابط دیپلماتیک ۱۹۶۱ و کنوانسیون وین درباره روابط کنسولی ۱۹۶۳ است.»
بند ۳۶ در مورد برجام: «ما بر اهمیت اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، که در قطعنامه ۲۲۳۱ (۲۰۱۵) شورای امنیت سازمان ملل به تصویب رسیده، تأکید داریم و همچنین بر لزوم اتخاذ رویکردی سازنده و مبتنی بر حسن نیت از سوی همه طرف‌ها، به منظور ازسرگیری اجرای کامل تعهدات برجام از سوی تمامی طرف‌ها، تأکید می‌کنیم.»
در ادامه، بخش‌های مهم دیگری را که در بیانیه کازان به آن اشاره شده است، آورده خواهد شد:
۱. کشورهای بریکس موافق یک نظم چند قطبی برای دنیا هستند.
۲. کشورهای بریکس شدیداً مخالف تحریم‌های غیرقانونی و سایر اقدامات محدودیت‌زا هستند.
۳. کشورهای بریکس موافق توقف اقدامات نظامی در فضا هستند و معتقدند که باید اسنادی درخصوص امنیت فضا تدوین گردد.
۴. ما نگرانی جدی خود را در رابطه با وخامت اوضاع و بحران انسانی در سرزمین‌های اشغالی فلسطین، به‌ویژه تشدید بی‌سابقه خشونت در نوار غزه و کرانه باختری، به دلیل عملیات نظامی اسرائیل که به کشته و زخمی شدن گسترده غیرنظامیان، جابجایی اجباری و تخریب گسترده زیرساخت‌های غیرنظامی منجر شده است، ابراز می‌کنیم.
ما بر ضرورت فوری اجرای یک رژیم جامع و پایدار آتش‌بس در نوار غزه، آزادسازی فوری و بدون پیش‌شرط تمامی گروگان‌ها و بازداشت شدگان هر دو طرف که به‌طور غیرقانونی در اسارت نگه داشته شده‌اند، و فراهم‌سازی بی‌مانع، پایدار و گسترده کمک‌های انسانی به نوار غزه و پایان دادن به هرگونه اقدامات خصمانه تأکید می‌کنیم. ما حملات اسرائیل علیه عملیات انسانی، زیرساخت‌ها، کارکنان و مراکز توزیع کمک‌های انسانی را محکوم می‌کنیم. ... ما به اقدامات موقت دیوان بین‌المللی دادگستری در چارچوب دعوای قضایی مطرح‌شده از سوی آفریقای جنوبی علیه اسرائیل توجه داریم. همچنین، حمایت خود را از پذیرش دولت فلسطین به عنوان عضو کامل سازمان ملل در چارچوب تعهد استوار به مفهوم همزیستی دو دولت تأیید می‌کنیم؛ این مفهوم بر پایه حقوق بین‌الملل و شامل قطعنامه‌های مرتبط شورای امنیت و مجمع عمومی سازمان ملل و طرح صلح عربی است که ایجاد دولتی مستقل، دارای حاکمیت و پایدار برای فلسطین را با مرزهای به رسمیت شناخته شده بین‌المللی مطابق با وضعیت ژوئن ۱۹۶۷ و پایتختی قدس شرقی در نظر دارد که در کنار اسرائیل در صلح و امنیت زندگی کند.
۵. ما بر اهمیت اساسی تلاش‌ها برای تسریع در اجرای قطعنامه‌ها جهت ایجاد منطقه‌ای عاری از سلاح‌های هسته‌ای و سایر سلاح‌های کشتار جمعی در خاورمیانه، از جمله کنفرانسی که بر اساس قطعنامه ۵۴۶/۷۳ مجمع عمومی سازمان ملل متحد برگزار می‌شود، تأکید می‌کنیم. از همه طرف‌های دعوت شده می‌خواهیم با حسن نیت و رویکردی سازنده در این کنفرانس شرکت کنند.
۶. ما بر ضرورت ایجاد یک سیستم عادلانه برای تجارت محصولات کشاورزی و پیاده‌سازی کشاورزی پایدار و مقاوم تأکید می‌کنیم. ما متعهد به تقویت تجارت محصولات کشاورزی و کودها بر اساس قوانین و کاهش اختلالات برای اطمینان از عرضه مستمر غذا و نهاده‌های کشاورزی هستیم که باید از اقدامات محدودکننده نادرست اقتصادی که با قوانین سازمان تجارت جهانی مغایرت دارند، مصون باشند، از جمله آن دسته از اقداماتی که تولیدکنندگان و تأمین‌کنندگان محصولات کشاورزی و خدمات حمل‌ونقل بین‌المللی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. در این راستا، از ابتکار طرف روسی برای ایجاد بازار تجاری غلات (بازار مواد خام) در چارچوب بریکس و توسعه بعدی آن، از جمله در دیگر بخش‌های کشاورزی، استقبال می‌کنیم.
از دیگر مواردی که البته اعتراض فضای رسانه‌ای روسیه به بیانیه کازان را به همراه داشت، توجه کمرنگ آن به مسئله اوکراین بود. در این بیانیه تنها در بند ۳۶ به موضوع اوکراین پرداخته شد: «ما مواضع ملی در رابطه با وضعیت در اوکراین و پیرامون آن را که در مجامع مربوطه، از جمله شورای امنیت و مجمع عمومی سازمان ملل مطرح شده است، یادآوری می‌کنیم. تأکید داریم که همه کشورها باید به‌طور کامل و مرتبط با اهداف و اصول منشور سازمان ملل عمل کنند. ما با رضایت از پیشنهادهای مربوط به میانجی‌گری و خدمات حسن نیت استقبال می‌کنیم که هدف آنها حل‌وفصل مسالمت‌آمیز این مناقشه از طریق گفت‌وگو و دیپلماسی است.» از این رو، سخنگوی کرملین، دمیتری پسکوف به این اعتراض رسانه‌های روسی واکنش نشان داد و اظهار داشت: «موضوع اوکراین، موضوع مرکزی بریکس نیست و این مسئله تنها موضوع مرکزی روسیه به شمار می‌آید.»
۶. جمع‌بندی
آن چه غیر قابل کتمان است، اهمیت روزافزون و نقش آفرینی بیش از پیش بریکس در دنیای امروز است که حتی موضع غرب نسبت به آن را از خشم یا تحقیر و نادیده گرفتن، به پذیرش آن تغییر داده است.اگر بشود تنها یک هدف غیر قابل بحث را برای بریکس قائل شد که مورد توافق همه اعضای آن است، اعتقاد به ناعادلانه بودن ساختار نظام بین الملل و تلاش برای برقراری یک نظم چند قطبی عادلانه است.
چرا که هر یک از کشورهای فعلی عضو بریکس جزو یکی از این دسته‌بندی‌ها قرار می‌گیرند: تجدید نظر طلب، نوظهور یا درحال ظهور. هر سه دسته، سهم بیشتری از ساختار بین‌الملل می‌خواهند و قصد دارند تا دنیا را به سمت یک نظام چند قطبی هدایت کنند.در حال حاضر روسیه که به نوعی با تحریم‌های غربی، کنار گذاشته شدن از گروه‌هایی چون G۸ و درگیری در اوکراین، دست و پنجه نرم می‌کند، با به نمایش گذاشتن یک اجلاس به این گستردگی و پذیرایی از سی رهبر جهان، سعی در تزریق این ایده به رسانه‌های دنیا را داشت که «روسیه، ایزوله نیست» و «دنیا فقط شامل غرب نمی‌شود.» با این حال بریکس در آینده خود با چالش‌هایی روبرو است.
دو چالش اصلی بریکس در آینده عبارتند از: گسترش اعضا و به تبع تعارض منافع میان اعضای آن؛ دلارزدایی یا یافتن راهی برای ارائه یک جایگزین مستحکم برای دلار. هر کدام از این پروژه‌ها چالش‌هایی را برای بریکس به وجود خواهد آورد که فائق آمدن بر این چالش‌ها می‌تواند بریکس را به یک سازمان قدرتمند و نقش آفرین در آینده تبدیل کند.
